Sahafların, antikacıların, koleksiyonerlerin başına polisiye olaylar sıkça gelir. Yakınlarda da sahafların ve müzayede konutlarının uğradığı baskınlar toplumsal medyada ve gazetelerde kendine yer buldu. Güvenlik güçlerinin ülkemizin kültürel mirasının korunması bakımından gösterdiği bu hassasiyet son derece kıymetli. Lakin kıymetli yapıtların kuşaktan nesile transferinde, kaybolup gitmesinin engellenmesinde en büyük etken de sahaflar. Bundan ötürü sahafların alıp sattığı materyalin -yersiz şekilde- daima polisiye olaylara husus edinilmesi uzun vadede bu kültürel transferi olumsuz istikamette etkileyecektir.
ÇÖPE ATMA SAHAFA VER
İşte tarihçi Dr. Hakan Erdem’in tanıklığı: “Toptaşı Bîmarhanesi’nin ıslahı üzerine bir rapor hazırlanmış bir vakitler. Ruhiyatçı bir profesörün evrakı, yırtılıp çöpe atılmış. Yarısını buldum, geri kalan yarısını iki ay sonra farklı bir yerden buldum ve tamamladım. Kurumsallaşmanın olmadığı yerde anekdot birikiyor. Saatlerce konuşabiliriz bu mevzuda. Ailelerin hikayeleri çok değişik. ‘Hocam, dedemizin anıları lakin aile çok büyük ve herkes yayınlanmasını istemiyor. Bir kopya vereyim size, uygun bir halde değerlendirirsiniz’ diyen var. Hassas ve şuurlu olan dar bir kitle bu. Bir de yazıyı okuyamadığı için mahrem birtakım bilgiler olmasından kaygı eden beşerler var. Onlar yırtarak sokağa atıyor. Hâlbuki sahafa ulaştırılsa pahasını bulacak. Sahafa vermek ayıp değil, o belgeyi kurtarmaktır. Sahafı çağırmayıp çöpe attıklarında kayıp büyük oluyor.”
BELGEYİ KURTARMAYA BAK
Evet, bir belgeyi, evrakı, kitabı, kütüphaneyi sahafa vermek, yok olmaktan kurtarmaktır. Bu kurtarma sürecinde pek çok kişi ve kurumun rolü var: Sahafa malzemeyi ulaştıran; malzemeyi satın alarak ilgilisine ulaşmasını sağlayan sahaf; malzemeyi alan meraklı, araştırmacı ya da akademisyen; kitap ve doküman üzere kültür mirasının toplanması, korunması ve geleceğe ulaştırılmasından sorumlu devlet kurumları.
Peki bu kişi ve kurumlar ortasında yaşanan meselelere nasıl tahliller bulunabilir?
Ülkemizin önde gelen sahaflarından Emin Nedret İşli, Bahtiyar İstekli, Lütfü Seymen, Lütfi Bayer ve müzayede konutu sahibi Şükrü Oral problemlere tahlil tekliflerini Yeni Şafak Kitap’a anlattılar.
Ayrıca Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Lideri Doç. Dr. Uğur Ünal ile Türkiye Yazma Eserler Kurumu Lideri Prof. Dr. Muhittin Macit kurumlarındaki materyal satın alma ve bağış bahislerindeki süreçlere dair sorularımızı cevapladılar.
Emin Nedret İşli
SAHAFLAR BİRLİĞİ DERNEĞİ BAŞKANI
Türkiye’nin en büyük koleksiyoneri aslında devlet
-Öncelikle hususla ilgili güvenlik güçleri alınıp satılan malzemeyi Türkiye’deki kanunlara nazaran değerlendirmelidir. Bunun için de -kitap ya da evrak etrafında konuşursak- mevcut eski malzemeyi okuyup anlayıp hakikat dürüst bir karar verebilecek emniyet mensupları olmalı. Rastgele bir eski yazılı metni satan birini töhmet altında bırakmak yanlışsız değil. Esasen eski harfli malzemeyi tanıyan, bilen, anlayan ve hangisinin ender hangisinin bol olduğunu ayırt edebilecek beşerler çok az. Bu çok önemli bir sorun. Ayrıyeten şu da var: Bu tıp gerecin alım-satımı yalnızca son yıllarda gerçekleşen bir süreç değil. Osmanlı’dan bu yana, yani eski harfli metinlerin kullanıldığı vakitten beri alınıp satılıyor, el değiştiriyor bu materyaller. Kimi vakit birtakım kütüphaneler dağılıyor, bazen materyaller kazaen de olsa dışarı atılıyor. Münasebetiyle sahafların bütün bu malzemeyi bulup çıkarıp dükkânına taşıyarak, yok olmaktan kurtaran meslek kümesi olduğunu söyleyebiliriz. Esasen bir de şu var: Türkiye’deki pahalı yazmaların, değerli materyallerin yüzde doksanı aslında devletimizin elinde, ya Topkapı Sarayı’nda ya Süleymaniye Kütüphanesi’nde ya da Ulusal Kütüphane’de… Türkiye’nin en büyük koleksiyoneri aslında devlet… Dolanımda olan, sahafın alıp sattığı gereçler artık devletin ya hiç ilgilenmediği ya da arşivinde olup da bir kopyasının ilgili şahsa suret olarak verdiği gereçler. Genelde basında “Osmanlı’nın tarihini değiştirecek materyaller bulundu” diye manşetler atılıyor. Ortalıkta dolaşan gereçler bu türlü değil meğer ki. Mesela Lütfi Seymen’in başına gelen olayda, bir internet sitesinde “yıllardır aranıyor” diyordu. Öbür bu türlü aranan gereçler neyse, bildirirlerse biz de varsa çabucak verelim, yoksa peşine düşelim. Bizim görevimiz bu: Kayıp olan, yok olmakta olan malzemeyi bulup sunmak. Bunu yaparken de geçimimizi sağlayacak kadar bir ticaret yapmak.
Şükrü Oral
MÜZAYEDE KONUTU SAHİBİ
Bu çeşit yaklaşımlar kayıt dışı satışları arttırır
-Öncelikle bu mevzunun gündeme taşınması kültür, sanat hayatımız için çok değerli. Buradaki en kıymetli ayrıntı bu yapıtların yurt dışına çıkışını engellememiz ve kültürel varlıkların şahıs ya da kurumsal koleksiyonlar aracılığı ile halkla buluşmasını sağlamak. Bir eser rastgele bir müzayede meskenine çıktığı anda otomatik olarak kayıt altına alınmış olur. Bu eser artık yurt dışına çıksa bile Türkiye’nin dava açma ve de geri alma hakkı olur. Bu sebeple müzayede meskenleri tarafından duyurulan her şey aslında muhafaza altına alınıyor. Bunu bilhassa söylemek lazım zira müzayede konutları, koleksiyonerler bir toplumun kültürel mirasının korunmasında değerli vazifeleri olan ögelerdir.
Son yaşanan olayda Türkiye’nin seçkin müzayede konutlarından birinin yaşadıkları açıkçası hepimizi ziyadesiyle üzmüştür. Bu müzayede konutu ki tıpkı vakitte onlarca müzeye binlerce eser kazandırmış bir yerdir. Birebir vakitte da yüzlerce yapıtı yok olmaktan kurtarıp yurtdışına çıkışına mani olmuştur. Bu ve buna benzeri olaylar telafisi mümkün olmayan hasarlara yol açıyor. Sağduyu ve de diyalog ile bu süreci atlatmamız çok değerli. Aksi takdirde binlerce eser ya bedelinden habersiz bireylerin elinde yok olacak ya da yurtdışına çıkarak memleketimiz için geri dönüşü olmayan kayıplara yol açacaktır. Devlet kurumlarının öncelikli olarak koleksiyonlara erişim hakkı olduğu, koleksiyonerler aracılığı ile de birbirinden farklı hususların halkla buluştuğu bir yer oluşturmak çok mümkün. Kültür Bakanlığı, yetkilileri tarafından hazırlanacak bir grup dalın oluşturacağı bir heyet ile görüşerek bu bahsin daha fonksiyonel bir forma dönmesini sağlamalı. Aksi takdirde bu çeşit yaklaşımlar yalnızca kayıt dışı satışları arttırır. En nihayetin de vergisini ödeyen, yapıtları Türkiye’ye kazandıran kurumlardan bahsediyoruz. Umarım bir an evvel bir adım atılır.
Lütfi Seymen
SAHAF
Bir kanunla bu işlerin netlik kazanması gerekiyor
-Öncelikle şunu söylemeliyim: Sahaflığın devlet tarafından bir meslek olarak algılanması gerekiyor. Sahaflığın kültür varlıklarını koruyan, onların alım satımı üzerinden yapılan bir ticaret olduğunu bilmeyen de yok. Ancak otuz yıldır ben de duran ve çöpten bulduğum Osmanlı İmparatorluğu’nun son devrinde Kastamonu vilayetine ilişkin bir klasör içinde 300 kesim evraka el koydular, karakola gittim. Söz verdim. Dava hala sürüyor… Meğer ortada cürüm teşkil edecek bir durum yok ki… Ben 45 yıldan beri yapıyorum bu işi… Benim başıma gelen cinsinden şeyler oburlarının da başına geliyor. Gelmemesi için bir halde bir kanunla bu işlerin netlik kazanması gerekiyor. Sahaflar ne satar, ne satmaz? Bu sorunun açıklıkla cevaplanması gerekiyor. Bize çöpe atılan evraklar da geliyor, resmi kurumlardan bir formda çıkan evraklar da. Aileler de vefat edenlerin terekelerinden çıkan birtakım evrakları getiriyor. Devlet, nitekim bu kültür varlıkları korumak istiyorsa sahaflardaki bütün gereçleri satın alarak bir kütüphanede toplasın, ne diyeyim… Lakin bizim bu problemlerimize bir an evvel bir tahlil bulunsun. Benim isteğim budur.
Lütfi Bayer
SAHAF
Asıl sorunumuz insanlarda bir şuur oluşturmak
-Cumhuriyet’in kuruluşundan bugüne kurumlardan pek çok kitap, evrak vs. tasfiye edilmiştir. Hurdacılardan yıllar boyunca buralardan çıkan gereçler piyasaya aktı. Sahaflar vasıtasıyla da tekrar ilgililerine kazandırıldı. SEKA’ya gidip hamur olanların ne kadar olduğunu bilemiyoruz bile. Hala -az da olsa- çöpten, hurdacılardan kıymetli evraklar, yazışmalar, hatıratlar vs. çıkıyor. Bizim burada asıl sıkıntımız kültür mirasımıza karşı insanlarda bir şuur oluşturmak. Bu aksilikler fakat bu formda aşılabilir. Yani insanlara ellerindeki kitap, evrak, nesne vs. üzere gereçleri satmaları ya da bağışlamaları için bir yerlere yönlendirmek, sağlıklı bir danışmanlık sunmak. Bir de devletin ilgili kurumlarıyla sahaflar ve müzayede meskenleri üzere meslek erbabıyla önemli bir irtibatın olması gerekiyor. Piyasadaki değerli yapıtların resmi kütüphane ve arşivlere kazandırılabilmesi için bu gerekli. Zira şöyle bir durumla karşılaşılıyor: Elinde eski evrak ya da yazma kitap olan biri, alakalı kamu kurumuna gittiğinde çok düşük bir paha biçiliyor ekseriyetle. Meğer piyasanın nabzını tutan sahaflardan danışmanlık alsalar, tahminen bir ortayol bulunacak ve o kıymetli eser herkesin çarçabuk erişebileceği bir kütüphane ya da arşivin raflarında yer alabilecek. Temennim, devletin hızlı bir formda kültür mirasımıza gerçek manada sahip çıkılmasını sağlayacak tesirli siyasetler geliştirmesidir.